“A inmigración que aos poucos, pero sempre en escala ascendente
chega ás nosas praias trae un caudal incalculable de intelixencia,
de forza e de capital que produce,
de persoas que consomen, de habitantes que contribúen
e de intereses que sosteñen estable a orde e a paz”(1)
A letra da primeira Constitución uruguaia, datada en 1830, xa reflectía a realidade do feito migratorio, fenómeno que de aí en diante marcará a evolución dunha sociedade á que se pode cualificar de aluvial ata a década dos cincuenta do século XX (Cagiao Vila, 1990a; Ramírez Goicoechea, 2003).
Naquel temperán momento e durante os anos subseguintes, arribaban xa ao porto de Montevideo algúns continxentes destacables de franceses, italianos e españois. A esta inmigración espontánea dificilmente cuantificable e carente doutra banda de calquera tipo de normativa que a regulase, comezaron a sumarse contratas de colonos efectuadas por particulares cuxo grao de éxito, por canto estaban encaradas ao poboamento do medio rural, foi desigual. Un bo exemplo deste modelo foi o representado polas recrutas de inmigrantes vascos e canarios efectuadas neses anos ao amparo dunha regulamentación puramente comercial (Azcona, 1992: 212-224; Martínez Díaz, 1990).
En paralelo, decretáronse normas illadas como a que creaba en 1834, en Montevideo, un barrio para inmigrantes baixo o expresivo nome de Cosmópolis, a futura Vila do Cerro, a instancias, por certo, do poderoso comerciante galego Antonio Montero (Mariani, 1997: 122). Pero houbo que esperar algún tempo, en boa medida polos enfrontamentos políticos que derivaron no conflito armado coñecido como Guerra Grande, para que se producise a primeira normativa xeral en materia de inmigración que, baixo o desexo oficial de fomentar a colonización agrícola, tivo lugar en 1853.
Con todo, todo parecía indicar que onde a poboación crecía realmente era na cidade de Montevideo, cuxo padrón elaborado dez anos antes determinaba en 31.000 o número de habitantes, entre os cales a presenza estranxeira xa era superior á dos uruguaios (Oddone, 1966). Máis tarde, o Censo de 1860, data na cal o goberno facía fincapé en que a pacificación definitiva do país representaba o máis poderoso atractivo para a inmigración cunha velada alusión ao seu papel estabilizador (Acevedo, 1860), reflectía que o número de estranxeiros equivalía a máis dun terzo do total da poboación alcanzando case o cincuenta por cento na capital.
Unha Comisión Central e Directiva de Inmigración estatal creada en 1865 e varias axencias particulares de colocacións creadas dous anos máis tarde comezaron a encargarse de proporcionar traballo aos solicitantes recentemente chegados. Ademais capacitábase aos cónsules uruguaios en Europa a exercer funcións de captación de posibles inmigrantes que quixesen instalarse nos campos orientais (2).
Unha Comisión Central e Directiva de Inmigración estatal creada en 1865 e varias axencias particulares de colocacións creadas dous anos máis tarde comezaron a encargarse de proporcionar traballo aos solicitantes recentemente chegados (…) Esta acción consular en relación coa inmigración tomará verdadeira carta de natureza a partir de 1878 incrementándose nas décadas subseguintes
Esta acción consular en relación coa inmigración tomará verdadeira carta de natureza a partir de 1878 incrementándose nas décadas subseguintes (Zubillaga, 1998: 61-98). Regulacións posteriores, como as xurdidas en 1884 achega do Hotel de Inmigrantes e un ano máis tarde coas relativas á Dirección Xeral de Inmigración, daban boa conta dun fenómeno que, explicitamente recoñecido polo Estado, comezaba a alcanzar proporcións de carácter masivo nun país que, a pesar da gran inestabilidade derivada da súa integración na economía mundial, iniciara un proceso de modernización con importantes transformacións.
O medio rural viuse afectado polo proceso de alambramiento dos campos e a reafirmación da estancia como empresa necesitada de pouca pero cualificada man de obra, o que repercutiu ostensiblemente no medio urbano e na súa relación coa inmigración. A polémica suscitada ao redor destas datas acerca da súa conveniencia e cara a onde debía dirixirse, así como a necesidade de adoptar medidas para que o fluxo europeo non tivese no Río da Prata como único destino a Arxentina, foron impulsando un xiro na lexislación inmigratoria do país que, despois dalgúns intentos escasamente exitosos, culminou na Lei 2.096 do 19 de Xuño de 1890. Elaborada por Julio Herrera e Obes e Juan Alberto Capurro, a súa principal novidade era a contemplar un feito ata entón desatendido: o da inmigración voluntaria e espontánea, atraída pola que xa está moi establecida…
Con todo, de modo inmediato a Lei tivo escaso efecto xa que foi promulgada en coincidencia cunha crise económica que tivo consecuencias demográficas apreciables. A recuperación dos fluxos a partir de 1905 coincidirá co programa de reformas políticas, económicas e sociais imposto polo batllismo moi notables ata 1916 e que, por diferentes razóns, houberon de retardarse a partir desa data. A primeira gran crise do capitalismo en 1929, e as súas consecuencias políticas, que para Uruguai plasmáronse no golpe de estado de Gabriel Terra en 1933, terminaron de esgotar o reformismo batllista, á vez que tiveron novas repercusións sobre a inmigración pechando a fase de “portas abertas” que caracterizou a etapa anterior (3).
A Integración Económica
“Os estranxeiros, calquera que fose a súa inserción,
convertéronse nunha panca do crecemento do país
nas máis diversas manifestacións da vida material e espiritual”.
(Beretta Curi, 1996a: 50).
A arribada de continxentes europeos cada vez máis numerosos, evidente desde a década dos setenta do século XIX, coincide coa posta en práctica dun proceso encarado á diversificación da produción, ata entón vinculada exclusivamente á actividade agroexportadora sustentada por un sistema político que tiña a súa base no mundo rural, substituíndoo por outro que puxo o seu acento no urbano.
Este proceso industrializador, reflectido na proliferación de pequenos establecementos e talleres desde 1875, aínda que timidamente esbozado, representou un factor de crecemento económico e actuou como elemento dinamizador de indiscutible importancia da expansión urbana, así como da inmigración, proporcionándolle oportunidades de emprego e de mobilidade social.
De feito, o franco crecemento de Montevideo como cidade-porto representaba un evidente atractivo para os inmigrantes de variadas procedencias, entre os cales dominaban italianos e españois, e dentro dos últimos os orixinarios de Galicia cuxa importancia neste período, aínda que descoñezamos as cifras exactas do seu volume (4), queda reflectida na fundación do Centro Galego de Montevideo en 1879, así como a aparición pouco máis tarde do primeiro órgano galego de prensa étnica (5).
(…) o franco crecemento de Montevideo como cidade-porto representaba un evidente atractivo para os inmigrantes de variadas procedencias, entre os cales dominaban italianos e españois, e dentro dos últimos os orixinarios de Galicia
A industrialización foi, sen discusións, obra da inmigración. Esta afirmación contundente de Alcides Beretta (1996a), pon de manifesto unha realidade na que aínda predominaba un tipo de industria dacabalo entre o taller artesanal e a fábrica, onde en moitos casos os propios empresarios-patróns, estranxeiros na súa maioría, involucrábanse directamente nas tarefas de produción.
De feito, as cifras do Censo Industrial de Montevideo de 1889, data na que a capital, dos seus 215.061 habitantes rexistraba un 47% de estranxeiros, ao referirse ao conxunto do departamento, contabilizaba en 2.555 os establecementos industriais dos cales 1.072 estaban en mans de italianos e 537 de españois (6), seguidos a distancia polos doutras nacionalidades, fronte aos 256 correspondentes a uruguaios.
(…) as cifras do Censo Industrial de Montevideo de 1889, data na que a capital, dos seus 215.061 habitantes rexistraba un 47% de estranxeiros
Maior era aínda a desproporción no caso dos establecementos comerciais que o Censo cifraba en 2.870 e que na súa totalidade, salvo dez casos, pertencían a estranxeiros (1.050 establecementos de italianos e 919 de españois). A diferenza entre ambos os colectivos inmigrantes era pois no comercio menor que na industria e, mesmo, en seis das dezaoito secciones en que o citado Censo divide o departamento de Montevideo, o número de comercios de españois superaba ao de italianos.
Os inmigrantes españois, aínda que en menor medida que os italianos (Beretta Curi, 1996 b), tomaron parte neste proceso de industrialización urbana, incipiente en 1870, máis notable na primeira década do novo século (7) e que tivo os seus límites no fin do segundo período batllista coincidindo co estalido da Primeira Guerra Mundial e o seu impacto na produción manofacturera nacional.
Os galegos tiveron a súa principal representación a través de diversas iniciativas relacionadas coa pequena e mediana empresa nas que existen algúns exemplos destacables
Os galegos tiveron a súa principal representación a través de diversas iniciativas relacionadas coa pequena e mediana empresa nas que existen algúns exemplos destacables. A fabricación e conservación de alimentos (8), con especial relevancia no caso da industria do pan, e bebidas (9); de tabacos (10) e industria relacionada coa imprenta e papelería (11); de mobles e colchóns (12); de embalaxes e útiles domésticos; de xabón, velas e graxa (13); de confección de roupa (14), curtidos (15), e calzados (16), foron algúns dos ramos nos que os 4 integrantes desta colectividade tiveron importantes representacións a fins do XIX e á longo das tres primeiras décadas do XX (Cagiao Vila, 1989a). ila, 1989a).
Máis abundante foi aínda a súa presenza nas actividades comerciais en todas as súas escalas (17), pero sobre todo no comercio comerciante polo miúdo, case sempre de estrutura familiar ou con moi escaso número de dependentes xeralmente tamén inmigrantes vinculados por relacións de veciñanza, e onde, como na industria, os recentemente chegados transitaban ao longo dun escalafón que lles conducía desde a categoría de meros empregados á de socios para finalmente converterse en propietarios.
Foi moi frecuente que este sistema, que ofertaba posibilidades de rápido ascenso social, reproducísese ao longo de varias xeracións inmigrantes en coincidencia cos distintos fluxos de arribada. Os ramos que mellor definen as actividades comerciais dos inmigrantes galegos en Montevideo por estas datas son os almacéns, carnicerías, barracas (18) e panaderías, non só polo alto número de quen se dedicou ás faenas relacionadas con este tipo de negocios, senón tamén polo grao de monopolio observado nos mesmos en clara relación con redes migratorias de procedencias xeográficas concretas (Cagiao Vila, 1989 b).
Neste período, a extraordinaria abundancia de pequenos empresarios derivada da proliferación de pequenos talleres industriais, do comercio comerciante polo miúdo e dalgún ramo dos servizos como a hostalería, onde tamén destaca a actividade dos procedentes de Galicia propietarios de bares e cafés, obrigou á organización de entidades gremiais de carácter patronal de representación e defensa dos seus intereses (Sociedade Liga de Panadeiros, 1887; Centro de Almaceneros Comerciantes polo miúdo, 1892…), nas que os galegos, co correr do tempo, chegaron a destacar máis que noutras de tipo sindical onde a presenza inmigrante de distintas procedencias foi moi abundante pola súa alta participación no mercado de traballo asalariado desde a década dos oitenta (19).
Con todo este feito non foi óbice para que gran cantidade de galegos xornaleiros e peóns integrasen as filas de organizacións obreiras
Con todo este feito non foi óbice para que gran cantidade de galegos xornaleiros e peóns integrasen as filas de organizacións obreiras. Boa mostra dela foi a súa alta participación na folga de fideeros de 1884, de barraqueros e panadeiros en 1901 ou na da Federación Marítima en 1905 (Zubillaga, 1990). Así mesmo, o predominio de asalariados faise patente na consulta de distintos tipos de fontes, cuxa información, con todo, debe ser interpretada con certa cautela.
Por exemplo, cando en 1904 o Consulado Xeral de España en Montevideo comeza a elaborar os Libros de Rexistro de Nacionalidade inscríbense só no mes de xaneiro 660 españois, dos que o 72,7% son galegos e destes o 86,4% son asalariados, o que tamén se subliña en distintos informes correspondentes ás tres primeiras décadas do século (20).
Antes de 1936 teñen lugar dúas importantes contribucións económicas da inmigración galega ao Uruguai, cuxa vixencia no tempo continúa ata a actualidade. A primeira delas prodúcese no ramo da industria papeleira (21) e a segunda nos servizos de transporte (22). En todos os casos mencionados, ademais das numerosas dificultades que houberon de enfrontar estes inmigrantes, o papel xogado polas prácticas de aforro nas súas actividades empresariais, culminou en moitas ocasións exitosamente co triunfo económico, o ascenso social e, polo tanto, o recoñecemento, non só da colectividade galega senón tamén do conxunto da sociedade nacional.
Expoñente claro do último caso foi o comerciante Félix Ortiz de Taranco, auténtico paradigma do inmigrante exitoso desde todos os puntos de vista. En 1894, á fronte da empresa Taranco e Cía., mencionada con anterioridade, lograra unha gran posición social e presidía varias institucións deportivas nacionais. O seu matrimonio en 1898 con Elisa García de Zúñiga, de familia criolla de abolengo, e as súas moitas afeccións culturais ábrenlle definitivamente o acceso aos estratos máis altos da sociedade uruguaia, ratificado pola construción dunha suntuosa residencia, convertida nun dos principais centros sociais do Montevideo da época.
Ou o do industrial Antonio Barreiro e Ramos quen creou no seu establecemento, a Librería Nacional, un dos principais cenáculos culturais do Uruguai do Novecentos, que chegou a coñecerse como “o faladoiro de Barreiro”. O seu prestixio económico e a súa solvencia intelectual conducíronlle, entre outros cargos, á presidencia do Banco da República.
Para outros galegos, o éxito económico nas actividades empresariais mencionadas garantiu a súa participación na dirigencia do asociacionismo étnico, que abordamos máis adiante. Foi o caso, por exemplo, de Mario Rodríguez que en 1887 presidía o Centro Galego de Montevideo; de José García Conde, en varios períodos presidente da Asociación Española Primeira de Socorros Mutuos e do Centro Gallego; ou de Marcial Yáñez, que en 1917 era presidente do Círculo Lucense e da Asociación Española Primeira de Socorros Mutuos e en 1918 presidirá a primeira directiva da Casa de Galicia en cuxas cadros posteriores terán tamén unha participación decisiva Jesús Canabal ou José Añón.
Para outros galegos, o éxito económico nas actividades empresariais mencionadas garantiu a súa participación na dirigencia do asociacionismo étnico
Tal e como subliñou F. Devoto (2003: 314) ao analizar o caso arxentino, as diferentes posicións sociais ocupadas polos membros dos cadros dirixentes do asociacionismo constitúen un abano sumamente amplo como para trazar unha única tipoloxía. Con todo, e aínda subscribindo a aseveración anterior, podemos engadir que os dirixentes das sociedades, na medida das súas posibilidades derivadas do grao de prestixio económico, xogaron un determinado papel de mediación, independentemente do tamaño das sociedades, no interior da propia colectividade ou na súa relación coa colectividade receptora.
O asociacionismo galego en Montevideo
“Non é estraño que uno acá vólvase cosmopolita,
pero nunca infiel á propia ascendencia”
(Mañé Garzón e Ayestarán, 1992:28).
Aínda que as actividades económicas posibilitaron aos inmigrantes galegos o primeiro leito de integración á sociedade que lles recibiu cubrindo as súas necesidades e situándoos en disposición de participar directamente nela, o acceso á educación e o asociacionismo étnico, en ocasións estreitamente unidos, constituíron as principais canles da súa inserción social.
En termos xerais, o asociacionismo galego, sumamente variado no caso de Uruguai, perseguiu o obxectivo de operar como sistema de amparo, defensa e protección dos inmigrantes, á vez que representou un espazo privilexiado para a articulación da sociabilidade na súa dimensión máis ampla
En termos xerais, o asociacionismo galego, sumamente variado no caso de Uruguai, perseguiu o obxectivo de operar como sistema de amparo, defensa e protección dos inmigrantes, á vez que representou un espazo privilexiado para a articulación da sociabilidade na súa dimensión máis ampla. Ademais destas finalidades, o complexo tecido asociativo traduce sen dúbida unha identidade cultural propia e diferenciada adquirida, ou posta en valor, precisamente en situación de inmigración por contraste e/ou oposición coa sociedade nacional e o resto das colectividades inmigrantes.
Doutra banda, o cruzamento con variables de carácter temporal (maior ou menor número total de inmigrantes galegos segundo os períodos) e de carácter xeográfico (maior ou menor número de inmigrantes de procedencias concretas), redundan na multiplicación e complexidade do asociacionismo dos oriúndos de Galicia.
Para o período que nos ocupa, corresponde en primeiro lugar a mención ao Centro Galego de Montevideo, a primeira sociedade de Uruguai de referencia estritamente galega
Para o período que nos ocupa, corresponde en primeiro lugar a mención ao Centro Galego de Montevideo, a primeira sociedade de Uruguai de referencia estritamente galega (23) e, por certo, na actualidade a institución decana desta colectividade en América de funcionamento ininterrompido desde o día da súa fundación (24). Os seus animadores iniciais foron algúns intelectuais, expatriados pertencentes tras a caída da Primeira República en España, e membros da elite económica galaica de Montevideo (25).
O Centro Gallego naceu en 1879 coa intención de ofrecer aos seus socios instrución e protección e moi pronto, preocupado por estender o seu labor desde Montevideo ao resto da colectividade galega do Uruguai, estableceu delegacións noutros departamentos do país. Ademais do seu denodada labor de protección á inmigración galega, moi evidente nestes primeiros anos (26), desde 1882 esforzouse por converterse nun organismo cultural, organizando veladas musicais e literarias de certa relevancia.
Á altura de 1900 e aínda co desenvolvemento dese tipo de actividades, o Centro Gallego debía conservar aínda o espírito democrático e de defensa dos intereses dos inmigrantes galegos que presidiu a idea da súa creación e que debeu de ir perdendo ao longo da primeira década do século XX. Porque aínda que continuou sendo sensible a algúns dos problemas da colectividade chamando a atención das autoridades co fin de resolvelos, como ocorreu en relación ao asunto da inmigración feminina e a prostitución (27) e atendeu en certas ocasións ás demandas de cooperación procedentes de Galicia (28), non é menos certo que ante algunhas, as que esixían un maior compromiso, empezou a actuar cunha morneza que contrasta coas actitudes dos seus días alborales (29).
En 1909 un xornalista da revista viguesa Vida Galega que visitou a institución, escribía sobre ela nos seguintes termos: “briosa sociedade á que pertencen os elementos máis ricos, mais entusiastas e máis prestixiosos da nosa colonia”, xa que, de feito, a base asociativa, e por suposto a dirigencia, do Centro Gallego estaba composta entón polos elementos máis conspicuos da elite socio-económica da colectividade galega de Montevideo, escasamente representativa do conxunto galego residente en Montevideo tanto en termos cuantitativos como cualitativos (Zubillaga, 1999: 179).
O afastamento das posicións iniciais por parte do Centro Gallego foise facendo máis notorio desde mediados de 1910, cando, elixido presidente da institución o poderoso barraquero e hacendado José García Conde
O afastamento das posicións iniciais por parte do Centro Gallego foise facendo máis notorio desde mediados de 1910, cando, elixido presidente da institución o poderoso barraquero e hacendado José García Conde, comeza a intensificarse a preocupación pola adquisición de terreos para a construción dunha nova sede social (30) fronte a un talante cada vez de maior abandono cara as necesidades concretas dos novos inmigrantes e ás propias demandas chegadas dende Galicia, sobre todo relacionadas coa redención foral (31).
Posicións cada vez mais conservadoras en todos os sentidos tentan gañar terreo no organismo reitor da institución, dando lugar a situacións, como a producida ante a solicitude de aluguer dos locais do Centro por parte do mestre galego Francisco Vázquez Cores, un dos socios fundadores que houbera sido inconcebibles noutros tempos (32). Por outra banda, é tamén a estas alturas que empezan a producirse renuncias entre algúns socios e campañas de captación de outros novos.
A presidencia de García Conde, á fronte dunha lista electoral denominada “Centro Galego en Progreso” é renovada de novo en 1911, así como nos seguintes períodos de 1912 e 1913 e posteriormente, tras as presidencias do avogado compostelán Vicente Novoa e do hacendado Félix Martínez Castro, presidirá de novo en 1918 a institución integrando ao mesmo tempo as directivas doutras sociedades. Non parece existir dúbida de que o Centro Gallego foi adquirindo paulatinamente un certo ton elitista bastante afastado do seu carácter inicial, ata o punto de que algúns sectores da colectividade apenas sentían representados pola institución.
Así pois, observada esta situación de crise, José María Barreiro (Baiona, 1871-1923), un home polifacético e de personalidade irresistible chegado a Montevideo en 1916, a través do semanario Terra Galega, do que era fundador e director, empezou a difundir a necesidade de forxar unha institución que acollese á colectividade galega para que tivese verdadeira unidade e forza.
A negativa do Centro Gallego, presidido entón por Félix Martínez Castro, a ser remodelado cunha nova orientación máis práctica e útil, conduce á creación dun Comité Pro-Unión formado polos presidentes e secretarios doutras pequenas sociedades de inmigrantes galegos que se habían ido creando ata a data non excesivamente ben vistas pola dirixencia do Centro (33). Entre xuño e agosto de 1917 discútense as bases presentadas polo Comité Pro-Unión, acerca das cales o Centro Gallego manifesta non estar en condicións de poder aceptar por ir en contra do Regulamento. Barreiro e os seus partidarios empezaron a acusalo de elitista e antidemocrático e á súa directiva de reaccionaria e inmobilista, mentres que comezan a producirse baixas entre os socios. E aínda que houbo varios intentos para chegar a un aparente consenso, en realidade a inicial idea de fusión foi cedendo terreo ante a de creación dunha nova sociedade sobre todo tras a asemblea, cualificada de magna, celebrada no teatro Colón de Montevideo o 4 de agosto á que concorreron 450 galegos.
O 15 de setembro de 1917 tivo lugar outra co fin de realizar unha última tentativa de unión que, se fracasaba, faría que automaticamente queda fundada unha nova sociedade, que, ademais, como o Centro Galego da Habana que Barreiro coñecía ben, sería unha mutualista dotada de servizos sanitarios, algo do que carecía o seu homólogo montevideano (Cagiao Vila, 2005). Finalmente, o 30 de setembro, Terra Galega publicaba xa o Proxecto de Regulamento Xeral para a Sociedade de Instrución, Recreo, Beneficencia, Sanidade e Protección ao Traballo, titulada Casa de Galicia de Montevideo.
A aparición da nova institución (Casa de Galicia de Montevideo) traducía unha clarísima división da colectividade galega, que opoñía aos galegos arribados ao país décadas atrás e que en 1917 integraban sectores acomodados, fronte aos novos inmigrantes dos sectores emerxentes, máis recentemente incorporado
A aparición da nova institución traducía unha clarísima división da colectividade galega, que opoñía aos galegos arribados ao país décadas atrás e que en 1917 integraban sectores acomodados, fronte aos novos inmigrantes dos sectores emerxentes, máis recentemente incorporados e con necesidades diferentes, sen deixar de lado ademais diferenzas de tipo ideolóxico (Zubillaga, 1999; Cagiao, 2005).
Con todo, a recentemente creada Casa de Galicia, que ao mes da aprobación do seu regulamento alcanzaba case os oitocentos socios, entendeu pronto que o seu éxito dependía non só da súa oferta de servizos (34), senón tamén de gañarse o prestixio ante a colectividade e, por extensión, ante a propia sociedade nacional.
Por iso, como a práctica totalidade das sociedades de inmigrantes (Baily, 2000: 7), as súas xuntas directivas tenderon a estar integradas por membros destacados das elites da colectividade que exercían nela un verdadeiro liderado étnico (Cagiao Vila, 1990a; Zubillaga, 2000). As relacións entre ambas as sociedades foron inicialmente moi tensas, e aínda que terminaron por convivir e mesmo compartiron parte da nómina de socios e mesmo de membros das súas directivas, houbo aspectos, sobre todo políticos, que as separaron frontalmente.
O Centro Galego de Montevideo continuou estreitamente vinculado aos sectores triunfadores da colectividade galega. En 1925 inaugurou a súa nova sede social, unha obra suntuosa que dá fe do carácter da institución a esa altura, e desde entón envorcouse no desenvolvemento dunha frenética actividade cultural que transcendeu máis aló da propia colectividade galega (Cagiao, 1990 b), en coincidencia coa expansión dunha corrente neo-hispanoamericanista de tinguidura conservadora en consonancia coa política cultural da ditadura primorriverista.
O Centro Galego de Montevideo continuou estreitamente vinculado aos sectores triunfadores da colectividade galega (…) O maior enfrontamento tivo que ver co estalido da Guerra Civil española de 1936
O maior enfrontamento tivo que ver co estalido da Guerra Civil española de 1936 que foi vivida de maneira intensa por todo o asociacionismo étnico español de América, no que ademais se deixou sentir de modo inmediato a influencia dos primeiros exiliados. As dúas grandes sociedades galegas de Uruguai tamén se viron afectadas polos acontecementos bélicos e as súas consecuencias posteriores.
Así, mentres que o Centro Gallego mantivo unha relación proclive ás tendencias da embaixada franquista, a Casa Galicia, presidida por José Añón ao comezo da guerra e bastión do republicanismo galego en Uruguai durante todo o conflito, constituíu unha firme expresión de antifranquismo durante a década dos corenta e aínda dos cincuenta.
O asociacionismo galaico de Uruguai anterior a 1936 tivo especial incidencia na intervención escolar, influída polo rexeneracionismo pedagóxico de entón. Conscientes do valor da educación para lograr unha mellor inserción social e posibilitar o ascenso económico, os galegos, enfrontaron o reto a través de diferentes estratexias relacionadas por unha banda coa propia situación de inmigración e por outro coa sociedade de orixe.
No primeiro caso, as grandes sociedades galegas de Uruguai formularon estratexias para operar como servizos docentes (Robilotti, 2005; Cagiao, 1990a) e neste sentido, as súas actividades educativas poden ser consideradas como precedentes próximos no tempo, polo menos o Centro Galego xa que a Casa de Galicia foi creada máis tarde, das sociedades de instrución que promoveron a intervención escolar nos lugares de orixe (Pena Saavedra, 1991) e que constitúen o segundo caso.
Estas sociedades étnicas de carácter microterritorial non foron no caso dos galegos de Uruguai tan numerosas como as constituídas polos seus paisanos en Cuba ou Arxentina (Vidal, 2004; Núñez Seixas, 2000), e aínda menos durante o período que nos ocupa (35). Os naturais lazos de veciñanza establecidos por veciños, familiares e amigos das mesmas parroquias, municipios ou comarcas deron lugar a relacións de solidariedade máis fortes e próximas que as proporcionadas polas grandes asociacións onde os vínculos quedaban máis diluídos.
Doutra banda, a chamada frecuente ao seu paisanos na emigración desde cada un dos lugares de orixe para liquidar problemas e necesidades puntuais da máis variada índole, así como a toma de conciencia por parte destes do moito que podían facer cun grao extraordinario de concreción pola súa terruño natal, fomentou en primeiro lugar un asociacionismo informal que na maior parte das ocasións cristalizou na constitución de sociedades organizadas, algunha das cales chegaron a ter unha extraordinaria actividade política e social nas primeiras décadas do século (Núñez Seixas, 1998).
Entre a primeira década do século XX e 1936 foron creadas en Montevideo, ademais da mencionada Casa de Galicia, de ámbito rexional, o Círculo Lucense, Centro Coruñes, Centro Recreativo Pontevedrés (36) e a Asociación de Hijos do Concello de Porto do Son (37), de referencia provincial e municipal. Pero as que tiveron que ver co asunto da intervención escolar nas sociedades de orixe foron precisamente as que se corresponden coas procedencias maioritarias e de maior tradición migratoria a Uruguai, relacionadas cunha determinada comarca de Pontevedra: a filial uruguaia da Unión Hispano-Americana do Val Miñor e a sociedade parroquial Unión Hijos de Morgadáns (38).
Por esa razón e pola estreita relación e mobilidade que tradicionalmente caracterizou ás colectividades galegas de ambas as beiras do Prata, o proxecto da Unión Hispanoamericana Pro-Val Miñor, nacido en Bos Aires en 1905, foi recibido na capital uruguaia con enorme entusiasmo.
En 1907, baixo a presidencia de Francisco San Román, constitúese en Montevideo o primeiro comité Pro-Valle, en cuxa directiva se integraban varios comerciantes e empresarios miñoranos. A presidencia honoraria foi confiada a Francisco Vázquez Cores, personalidade de sobrada reputación dentro e fóra da colectividade tras varias décadas de experiencia en Uruguai, na súa calidade de mestre e pedagogo participante da reforma de ensino de José Pedro Varela, quen aínda non sendo miñorano apoiou desde o primeiro momento a iniciativa, como calquera outra que tivese que ver coa educación (39).
Desde 1917 a alma da comisión montevideana da UHAVM, foi Juan Rodríguez Rial, quen xa fundara a mencionada asociación parroquial Unión de Hijos de Morgadáns, quen logrou que en 1921 a bandeira uruguaia fose izada por primeira vez nunha escola de Galicia, como símbolo indiscutible dos lazos estreitos tecidos pola emigración.
BIBLIOGRAFÍA
Acevedo, Eduardo: Memoria del Ministro de Gobierno, Montevideo, 1860.
Azcona, José Manuel: Los paraísos posibles: Historia de la emigración vasca a Argentina y Uruguay en el siglo XIX. Bilbao, Universidad de Deusto, 1992.
Baily, Samuel L: “Las dimensiones globales de la emigración italiana: siguiendo el rastro de la diáspora a través de las sociedades italianas”, 1835-1908. Estudios Migratorios Latinoamericanos, 2000, nº 44, p. 5-16.
Beretta Curi, Alcides (a): El imperio de la voluntad. Una aproximación al rol de la inmigración europea y al espíritu de empresa en el Uruguay de la temprana industrialización, 1875-1930, Montevideo, Fin de Siglo, 1996.
Beretta Curi, Alcides (b): “Los hacedores de milagros: familias de inmigrantes italianos y empresariado industrial”. En J. P. Barrán, G. Caetano y T. Porzecanski (dirs.), Historias de la vida privada en el Uruguay. El nacimiento de la intimidad, 1870-1920, T. 2, Montevideo, Santillana, 1996.
Bianchi, Diana: “Curtidores: de la Galicia rural a la aventura migratoria”. Anuario del Centro de Estudios Gallegos, 2000, Montevideo.
Cagiao Vila, Pilar: “Inserción laboral de la inmigración gallega en Montevideo, 1900-1930”. Revista da Comisión Galega do Quinto Centenario, núm. 4, Santiago, 1989a.
Cagiao Vila, Pilar: “Problemas planteados en el estudio de la inmigración gallega en Montevideo, (1990-1970)”. Estudios Migratorios Latinoamericanos, 1989b, nº 13.
Cagiao Vila, Pilar: Participación económico-social de los inmigrantes gallegos en Montevideo, 1900-1970. Tesis Doctoral inédita. Madrid, UCM, 1990a.
Cagiao Vila, Pilar: “Aporte cultural de la inmigración gallega en Montevideo, 1879-1930”. Arbor, 1990b, T.86-87, Núm. 536-537.
Cagiao Vila, Pilar: “Análisis comparado del asociacionismo gallego en Cuba y Uruguay”. En Perspectivas regionales de las migraciones españolas e italianas al Cono Sur (siglos XVIII a XX), Rosario, 2005. (En prensa).
Camou, María M: “Volumen y características demográficas de la inmigración española”. En C. Zubillaga (ed.) Españoles en el Uruguay. Características demográficas, sociales y económicas de la inmigración masiva, Montevideo, FHUCE, 1997.
Devoto, Fernando: Historia de la inmigración en la Argentina. Buenos Aires, Editorial Sudamericana, 2003.
Mañé Garzón, F. y Ayestaran, A.: El gringo de confianza. Memorias de un médico alemán en Montevideo entre el fin de la Guerra del Paraguay y el Civilismo, 1867-1892. Montevideo, 1992.
Mariani, Alba: “Inserción de los inmigrantes españoles en la economía uruguaya”, en C. Zubillaga (ed.), Españoles en el Uruguay. Características demográficas, sociales y económicas de la inmigración masiva, Montevideo, FHUCE, 1997.
Martínez Díaz, Nelson: “La emigración canaria al Uruguay: 1830-1860”. Arbor, 1990, T.86-87, Núm. 536-537.
Navarro Azcue, Concepción: “La emigración española a Uruguay: 1930-1935”. . Arbor, 1990, T.86-87, Núm. 536-537.
Núñez Seixas, Xosé M.: Emigrantes, caciques e indianos: O influxo sociopolítico da emigración transoceánica en Galicia (1900-1930), Vigo, Xerais, 1998.
Núñez Seixas, Xosé M.: “A parroquia de Alén mar: algunhas notas sobre o asociacionismo local galego en Bos Aires (1904-1936)”. En P. Cagiao Vila (ed.) Galicia nos contextos históricos. SEMATA, Ciencias Sociais e Humanidades, 2000, vol. 11.
Oddone, Juan A.: La formación del Uruguay moderno, Buenos Aires, EUDEBA, 1966.
Peña Saavedra, Vicente: Éxodo, organización comunitaria e intervención escolar. La impronta educativa de 1a emigración transoceánica en Galicia, Santiago, Xunta de Galicia, 1991.
Pereira Martínez, Carlos: “Un ilustre fillo de Rutis: Félix Ortiz de Taranco”. Revista das Festas do Santísimo de Vilaboa, 2000, Culleredo (A Coruña).
Ramírez Goicoechea, Eugenia: “La inmigración española al Uruguay, 1946-1958. Un caso para repensar los procesos de inclusión/exclusión social”. Estudios Interdisciplinarios de América Latina y el Caribe, 2002, vol. 13, núm. 2.
Robilotti, Cecilia: “La Junta de Instrucción: un emprendimiento cultural del Centro gallego (1879-1893)”. Anuario del Centro de Estudios Gallegos, 2005, Montevideo.
Vidal, José Antonio: La Galicia Antillana: trayectos, inserción laboral, identidad y movilización de los gallegos en Cuba: entre la historia y la memoria, 1899-1959. Tesis Doctoral inédita. Madrid, UCM, 2004.
Zubillaga, Carlos: “La migración gallega y los orígenes del sindicalismo uruguayo”, en J. de Juana y X. Castro (eds.) V Jornadas de Historia de Galicia. Galicia y América: el papel de la emigración. Ourense: Diputación Provincial, 1990. 11
Citas:
(1) La Ilustración Uruguaya, Año II, núm. 24, Montevideo, 31 de julio de 1884.
(2) O diario El Siglo de Montevideo publicaba a comezos de 1867 as cartas circulares dirixidas aos Cónsules e Axentes Consulares uruguaios no exterior para que difundisen información favorable nos países europeos provedores de inmigrantes.
(3) A Lei 8.868 de 19 de xullo de 1932 inaugurou unha sucesión de disposicións que impuxeron criterios francamente restritivos á inmigración. Aínda así, dentro da española, a galega ocupou o primeiro lugar dende o punto de vista cuantitativo (Navarro Azcué, 1990).
(4) Entre 1860-1880 o 60,5% dos españois radicados en Montevideo eran de procedencia galega e asturiana (Camou, 1993: 82). Outros cálculos estiman en 12.931 o número de galegos de Uruguai á altura de 1878 (Zubillaga, 1999: 179).
(5) La Voz de Galicia (1880) encabeza unha extensa nómina de publicacións periódicas, independentes e do asociacionismo formal, da colectividade galega en Uruguai (Zubillaga, 1996).
(6) Dito Censo rexistra 15 negocios industriais na sección correspondente ao barrio do Cerro en mans de españois, o maior número dentro dos pertenecentes a estranxeiros. É a única sección do departamento na que por esas datas a cifra correspondente aos españois supera á dos italianos.
(7) O Censo de 1908 cifraba o número de establecementos industriais, comerciais e mixtos de Montevideo, nun total de 7.037. A pesar de que o propia director de Estatística nesas datas recoñecía que “….habería que duplicar ou triplicar as declaracións dos censados para aproximarse á realidade…”, non deixan de ser datos que permiten achegarse ao crecemento fabril que tivera lugar nos últimos anos, indubidablemente provocado pola ampliación do mercado de consumo inherente ao crecemento da poboación. Nese momento, e sempre segundo o Censo, o 82% dos estranxeiros do país concentrábanse en Montevideo. Á cabeza figuraban os italianos, que formaban entón a colonia máis numerosa (62.537), seguidos dos españois (54.885). Tras eles, e a bastante distancia, o resto das colectividades inmigrantes.
(8) Nos anos setenta a Xunta de Hixiene uruguaia deu o visto e prace ao sistema de conservación da carne para a exportación patentado polo inmigrante arousán Ulpiano Buhigas e Prat.
(9) Mario Rodríguez, propietario dunha fábrica de elaboración de anisados, foi un dos fundadores e membro do consello directivo da liga Industrial Uruguaia, a primeira entidade corporativa do gremio creada en 1880 e antecedente da Unión Industrial Uruguaia, creada en 1898.
(10) O pontevedrés Juan Abal que en 1868 chegou adolescente a Uruguai, empregándose nun almacén, creaba nove anos máis tarde a fábrica de tabacos, A Capital.
(11) Antonio Barreiro e Ramos (Laracha-Coruña, 1851- Montevideo, 1916) chegou a Uruguai en 1867 e só catro anos máis tarde, despois de ser empregado na Librería Real e Prado, creou a Librería Nacional que en pouco tempo converteuse non só nun establecemento industrial de produción propia e desde 1890, baixo a firma Barreiro e Brunengo de importación de material de imprenta. En 1904 era o tesoureiro da entidade gremial Unión Industrial Uruguaia que presidiu en 1906-1907.
(12) Modesto Rodríguez, natural de Gondomar (Pontevedra), chegou moi novo a Montevideo en 1893, reclamado polo seu tío, o fabricante de colchóns Modesto Fernández. Dez anos máis tarde, despois de ser administrador e socio dese negocio, quedou como único propietario da fábrica á que bautizou co expresivo nome da Vencedora, ampliando a súa actividade ao ramo da moblería. En 1915, xunto con tres socios máis, un deles o seu irmán, viraba baixo a denominación Modesto Rodríguez e Cía.
(13) Manuel Amado e Moreira, quen chegou ao país en 1882, empregándose como dependente de almacén e viaxante. En 1902 formaba parte da sociedade Ameglio, Podestá e Amado e en 1916 fundaba a fábrica de xabóns, velas, graxa e papel Álvarez e Amado.
(14) Juan Rodríguez Rial, propietario da fábrica de corpiños e camisas La Americana e El Faro.
(15) En 1909 José Puente instala en Maroñas unha fábrica de curtiembres que, por razón do seu xiro empresarial, en 1918 figuraba na nómina social da Unión Industrial Uruguaia (Bianchi, 2000: 309).
(16) Marcial Yáñez (Meira-Lugo), despois de iniciarse como corredor de comercio, foi o dono da fábrica de calzados e talabartería La Agraciada, pertencente á firma social Marcial Yáñez e Cía., na que, ademais do seu irmán, tamén tiña parte Juan Abal, dono da mencionada fábrica de cigarros A Capital.
(17) No comercio de importación a gran escala, destacou Félix Ortiz de Taranco (Culleredo, 1866-Montevideo, 1940) auténtico paradigma do inmigrante exitoso desde todos os puntos de vista. Chegou ao Uruguai en 1880 reclamado polo seu irmán José, radicado en Montevideo desde 1872, quen se empregou na firma Brito, Seijos e Cía., de terminouna sendo socio, denominándose en 1885 Díaz e Taranco. Nesa data chega a Montevideo o terceiro irmán, Hermenegildo. Xuntos forman en 1892 a razón social Taranco e Cía. e en 1894 por enfermidade de José, o seu irmán Félix toma as rendas do negocio. Máis adiante adquiriu unha extensa propiedade rural, á que, en memoria da súa aldea galega onde contribuíu coa construción dunha escola, bautizou co nome de “Granxa O Portazgo”, creando un dos establecementos frutícolas máis importantes do país (Pereira Martínez, 2000).
(18) José García Conde, dono da Barraca Nacional, foi socio fundador da Unión Industrial do Uruguai e membro da xunta directiva da liga de Defensa Comercial.
(19) As cifras do Censo Industrial de Montevideo de 1889, revelaban que xa por entón un 68,9% dos 67.485 asalariados nos sectores de industria, comercio e servizos do departamento eran estranxeiros.
(20) Aínda que este tipo de rexistros non poden considerarse totalmente representativos do total da colectividade por numerosos inmigrantes non efectuaron nunca ningún tipo de inscrición consular, si podemos consideralos como expoñente dunha tendencia. Na porcentaxe avaliada no noso caso foron incluídos exclusivamente os que declaran ser xornaleiros, sen contabilizar nin aos empregados, nin aos dependentes, que de feito son asalariados, nin aos que declaran unha profesión sen especificar se a exercen por conta propia ou allea. Cremos, ademais, que é precisamente a información dos datos consulares a que serviu de base para a elaboración de informes como o do Consello Superior de Emigración español correspondente ao período 1911-1916 que estableceu nun 60% o número de xornaleiros rurais e urbanos españois de Uruguai, ou o Inventario de Intereses Españois, remitido ao Ministerio de Estado en 1932, no cal se afirma, entre outras xeneralizacións: “No seu maior parte son xornaleiros”. De ser fiable este tipo de información podería indicarnos as consecuencias que este feito puido ter na posterior articulación dos modos de acción sindical.
(21) Jesús Canabal Fuentes (Arca-Pontevedra, 1897-Montevideo, 1985), emigrou a Buenos Aires con 13 anos empregándose na Casa Iturrat, de artigos de papelería, da que foi nomeado xerente en Montevideo en 1918, ata que os efectos da crise económica derivada da Primeira Guerra Mundial provocan o seu peche. Establécese entón por conta propia e en 1921 asóciase cos seus irmáns José e Andrés, vindos de Bos Aires e Galicia respectivamente. Baixo a firma Jesús Canabal e Hnos. adquire o negocio de papelería de Jaime Bech e incorpora á sociedade o seu irmán Manuel, recentemente chegado ao país. En 1930 fusiónase coa firma Ferro e Romaní e posteriormente transfórmase en Canabal e Hnos. e Carluccio, adquirindo máis firmas do ramo, como Lettiere e Bengoa, ata que en 1937 fúndase a Industria Papeleira Uruguaia S.A (IPUSA).
(22) José Añón (Laracha- A Coruña) liderou desde 1926 un sistema cooperativo do sistema de transporte urbano que en 1937 cristalizou na creación da Compañía Uruguaia de Transportes Colectivos (CUTCSA), aínda na actualidade integrada maioritariamente por galegos de primeira e segunda xeración (Cagiao Vila, 1990 a). 13
(23) Con anterioridade fora creada a Asociación Primeira Española de Socorros Mutuos (1853), de carácter mutualista, e a sociedade de recreo Club Español de Montevideo (1878), sen que tivesen ningún tipo de adscrición rexional específica.
(24) Realmente o primeiro en ser fundado foi o Centro Galego de Buenos Aires, pero tamén o primeiro en converterse nunha experiencia frustrada ata a súa refundación en 1907. Ao de Montevideo, con escaso meses de diferenza seguiu o Centro Galego da Habana.
(25) Os seus promotores foron os ourensáns Tomás e Benigno Salgado Vázquez, ambos os farmacéuticos, quen constituíu unha comisión organizadora para redactar os primeiros estatutos. Desta comisión formaron parte o xurista compostelán Antonio Varela Stolle, quen foi o primeiro presidente da sociedade; os mestres, e colaboradores da reforma de ensino vareliana, Francisco Vázquez Cores, Evaristo Novoa, e Genaro Calvo e os comerciantes José María Quintiana, Jesús Martínez, José Fariña, José Mosteiro e Jesús Rey.
(26) Nestas datas, as Sesións das Xuntas Directivas dan boa conta de accións similares á seguinte: “disponse do 1% do existente na Caixa de Protección para o socorro de Dna. María García Rouco, viúva, para seguir viaxe a Galicia con pasaxe pago da Beneficencia Española e a Sociedade Laurat- Bak…”. Sesión Extraordinaria de Xunta Directiva do Centro Galego de Montevideo do 23 de decembro de 1882. En Libro II de Actas Conxuntas: Actas de Sesións de Xuntas Directivas e das Asembleas Xerais de Socios do Centro Galego de Montevideo, 1882-1885.
(27) Manifesto do Centro Galego de Montevideo de data 31 de outubro de 1908 chamando a atención das autoridades españolas para evitar por todos os medios a trata de brancas. En “Notas Locais. De domingo a domingo”. Aires d´a miña Terra, Buenos Aires, núm. 33. 3 de xaneiro de 1909. Descoñecemos se este manifesto tivo continuidade na campaña promovida dende Bos Aires polo médico Genaro Giacobini, cuxa nota de petición de apoio ao Centro Galego de Montevideo foi lida e sometida a discusión na Sesión Ordinaria da Xunta Directiva do 29 de Decembro do mesmo ano. En Libro VI de Actas da Xunta Directiva do Centro Galego de Montevideo, 1908-1916 (en diante Libro VI…).
(28) Durante os meses de maio e xuño de 1909 as Sesións Ordinarias da Xunta Directiva, a pedimento do Ministro de Facenda español, o galego Augusto González Bicada, recollen a intención de cooperación na Exposición Rexional de Galicia que se celebraría en Santiago no mes de xullo. Nas Sesión Extraordinaria de 26 de Xullo comunícase o envío de 2.000 pesetas ao Comité de Santiago, así como dáse conta da carta de Rafael María de Labra solicitando colaboración para o Congreso de Emigración, celebrado en coincidencia coa Exposición Rexional galega, na que o Centro Galego de Montevideo, así como algúns dos seus membros recibiron algunhas mencións honoríficas (Sesión Ordinaria do 17 de maio de 1910). En Libro de VI…, 1908-1916.
(29) Os reclamos efectuados por parte da Sociedade Campesiña da Coruña e de Acción Galega de Madrid, dentro da campaña pola redención foral en Galicia, son sucesivamente desatendidos nas Sesións Ordinarias da Xunta Directiva do 4 de agosto de 1908 e do 15 de febreiro de 1910. En Libro VI…, 1908-1916.
(30) Na Sesión ordinaria do 17 de xuño de 1910, a primeira presidida por García Conde neste período (xa fora presidente en 1905), créase unha Comisión Asesora Pro Edificio e de propaganda para ocuparse da adquisición do predio da nova sede social. Un mes máis tarde, a Xunta directiva contesta negativamente a oferta da Escola de Mestres de Santiago de adquirir un mapa de Galicia en relevo “polos grandes desembolsos nos que a institución se acha inmersa”, idéntica razón coa que se contesta á petición do Correo de Galicia de Buenos Aires de ter ao Centro Galego de Montevideo como subscritor (Sesión Ordinaria de 13 de sept. de 1910). En Libro VI…, 1908-1916.
(31) Na sesión ordinaria do 28 de xuño, lese unha solicitude do Directorio Antiforal de Teis recomendando a “un compatriota traballador”, a cal o propio presidente di “atender persoalmente”, e a subscrición do Centro á periódico Redención. A discusión limítase manifestar que aínda que cada socio pode subscribirse individualmente, esa non é polo momento o obxectivo da institución, despachando ambos os asuntos sen máis por unanimidade. En Libro VI…, 1908-1916.
(32) Na sesión ordinaria da Xunta Directiva de 5 de Xullo de 1910 a solicitude de Vázquez Cores, sobradamente coñecido polo seu talante republicano e progresista, para “tratar asuntos españois” nos locais do Centro, é desaconsellada por un dos directivos. En Libro VI…, 1908-1916.
(33) Constituían o Comité: Círculo Lucense, Centro Coruñés, Centro Pontevedrés (1917), Mocidade Española, Mocidade Ibérica (1915), Orfeón Español (1906), Sociedade da Aduana e Centro Hispano-Uruguaio. Aínda que algunhas non tivesen un nome especificamente galego, estaban integradas fundamentalmente por inmigrantes desta colectividade. En 1916, Martínez Castro, convocara unha reunión dos presidentes de todas as institucións galegas co fin de unirse, sen que a súa proposta tivese éxito: “… constitúense pequenas sociedades provinciais primeiro; fúndanse despois outras de distritos rurais; seguiron formándose algunhas case parroquiais…. e todas, digámoslo con dor, se 14 compoñen de paisanos nosas, para desdoro e mortificación do bo nome, a que debemos aspirar que é o da unión de todos os galegos nunha grande e poderosa institución […]. Compatriotas: dicide a todos os nosos coterráneos que o Centro Gallego anhela recibilos no seu seo […], os galegas de Montevideo debemos constituír un só grupo, un gran corpo social…”, en Terra Galega, núm. 14, Montevideo, 20 de maio de 1917.
(34) A Casa de Galicia levou a cabo desde o principio actividades culturais e de instrución, pero o máis importante sen dúbida, foi a súa actividade como mutualista médica, coa inauguración en 1919 da súa Quinta de Saúde.
(35) O asociacionismo galego de Uruguai multiplicarase con todo extraordinariamente durante a segunda onda migratoria producida entre 1946 e 1958, non só pola creación de novas sociedades, senón tamén pola escisión dalgunhas das existentes.
(36) O Círculo Lucense existía polo menos desde 1911, ano no que o deputado socialista Emilio Frugoni pronunciou na súa sede da rúa Mercedes unha conferencia. Do Centro Coruñés descoñecemos a súa data de fundación pero sabemos que á altura de 1917 existía porque, como o Círculo Lucense, integrara o Comité Pro-Unión que levou á o creación da Casa de Galicia, disolvéndose ambas tras a fundación desta, como o Centro Recreativo Pontevedrés que fora creado apenas un mes antes.
(37) Fundada en 1919 por un grupo de paisanos oriúndos deste concello residentes en Montevideo. A súa importancia radicou na axuda e protección ofrecida aos seus socios. Despois dun período crítico no que estivo a piques de desaparecer, en 1927 rexorde coa adquisición da súa sede social na Vila do Cerro onde vivía unha gran maioría dos seus integrantes.
(38) A importancia desta pequena sociedade radicou fundamentalmente na contribución á obra cultural e educativa plasmada na UHAVM. Existía xa en 1911, cando comezou a solicitar fondos para o sostemento dunhas escolas na citada aldea miñorana. Con ese mesmo fin foi constituída en Montevideo en 1918 a Sociedade Unión Hijos de Morgadáns Residentes no Prata, iniciativa á que se uniron outros miñoranos residentes en Bos Aires, baixo a presidencia de Rodríguez Rial.
(39) Ademais da súa actividade como libreiro e editor, dedicouse ao exercicio do maxisterio e á edición de libros de texto e foi o autor de varios manuais de Xeografía, Historia Natural e Caligrafía que estudaron varías xeracións de escolares uruguaios entre finais do século XIX e principios do XX. precisamente en relación a esta iniciativa manifestaba en 1908: “pobremente armados intelectualmente, chegamos a estes países do Prata e aquí foi onde coñecemos a dolorosa deficiencia da nosa instrución. Véndonos obrigados por falta dela a traballar nos postos máis humildes, tivemos que loitar a brazo aberto cos demais homes chegados de todos os puntos da terra, e cos mesmos do país, para gañarnos a nosa subsistencia primeiro e para prosperar despois. A falta de instrución saíu mil veces ao noso paso como pantasma sinistra e implacable cortándonos o camiño da prosperidade”. (“Pro-Val Miñor” en Almanaque Galego para 1908. Buenos Aires, 1908.